Αλληλεγγύη και πολιτισμός

“Σήμερα, που ολόκληρη η δύναμη του κατεστημένου τείνει να επιβάλει την εγκατάλειψη κάθε πολιτισμού και οδηγεί στην πιο σκοτεινή βαρβαρότητα, ο κύκλος των πραγματικά αλληλέγγυων αγωνιστών είναι οπωσδήποτε αρκετά στενός.” (Μαξ Χορκχάιμερ, “Παραδοσιακή και κριτική θεωρία”, στο Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική, μετ. Αντώνης Οικονόμου, Ζήσης Σαρίκας, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον, 1984, σελ. 60) Το 1937, όταν ο Μ. Χορκχάιμερ, της Σχολής της Φραγκφούρτης, εξέδωσε το κείμενο αυτό, η βαρβαρότητα ήταν προ των πυλών της Ευρώπης, ακόμα μια φορά στην ιστορία της. Τα ευρωπαϊκά κράτη έπασχαν - ανέκαθεν βέβαια - από το σύνδρομο του ματαιόφρονος αυτοθαυμασμού, που ήταν προϊόν, φυσικά, και της ριζικής ανασφάλειας των ηγετών τους.

Τίποτα δεν άλλαξε από το 1937. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες παρέμειναν ανασφαλείς και επιθετικοί. Φαίνεται αυτό στη συμπεριφορά τους στις τρέχουσες διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα. Μόνο που οι λαοί τους, πια, με δυσκολία αυτοθαυμάζονται. Είναι, ως εκ τούτου, λιγότερο ματαιόφρονες, “χάρη” στο καινούριο δυτικό κατεστημένο, το οποίο απλώς επιβεβαίωσε τη σκοτεινή βαρβαρότητα, που δεν εγκατέλειψε την Ευρώπη στον εικοστό αιώνα.

Απόδειξη είναι η εγκατάλειψη του πολιτισμού. Αν θέλει κανείς να βρει πολιτισμό στην Ευρώπη, πού θα τον ψάξει; Σε Μουσεία, Όπερες, Αίθουσες Τέχνης; Εκεί βρίσκονται τα απολιθώματα του πολιτισμού, για να θυμόμαστε τι ήταν ο πολιτισμός.

Τι πολιτισμό περιέχει η καθημερινή ζωή των Άγγλων, των Γάλλων, των Γερμανών; Μήπως ο κινηματογράφος που βλέπουν και η μουσική που ακούν είναι πολιτισμός; Κι αν ναι, πόσοι είναι αυτοί που “απολαμβάνουν” αυτόν τον πολιτισμό; Πόσοι είναι οι ίδιοι καλλιτέχνες; Πόσοι ζουν με την Τέχνη; Δεν έχει νόημα, όμως, να είμαι μηδενιστικός ως προς αυτό. Όσο και όπου επικρατεί αυτή η πολιτισμική ζωή, είναι θετικό σύμπτωμα εξάρτησης της διάθεσης, ακόμα, των ανθρώπων από την καλλιτεχνική δημιουργία.

Πολιτισμός, επίσης, μπορεί να θεωρηθεί η φιλαναγνωσία. Λιγοστεύει όπως ξέρουμε, όμως, χρόνο με το χρόνο, στο βωμό της ηλεκτρονικής απασχόλησης της διάνοιάς του, ο χρόνος που περνά ο δυτικός άνθρωπος με τα βιβλία. Όσο κι αν το ιδεολόγημα της διά βίου παιδείας ενισχύεται, επίσης, δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για το σκοπό και τις μεθόδους μιας παιδείας που μπορεί να κρατάει μια ζωή.

Στόχους πολιτισμού, βέβαια, μπορούν ακόμα να θέτουν τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια στην Ευρώπη. Το ερώτημα είναι: τους θέτουν; Είναι στόχοι κυρίαρχοι στη ζωή των σχολικών και των ακαδημαϊκών κοινοτήτων; Μήπως πρόκειται για παρεμπιπτόντως ασχολίες πολιτισμού, οι οποίες εξαντλούνται σε εκδηλώσεις που προετοιμάζονται και λαμβάνουν χώρα επειδή “έτσι πρέπει”; Έχω την εντύπωση ότι πρόκειται γι’ αυτό.

Ο Χορκχάιμερ, θεωρώ, που αναφερόταν στον πολιτισμό που υποχωρεί, εννοούσε αυτό που ρητά λέει: τη στενότητα του κύκλου των πραγματικά αλληλέγγυων αγωνιστών. Μπορούσε – και μπορεί - οι αγωνιστές αυτοί να είναι καλλιτέχνες, εργαζόμενοι, φοιτητές, διανοούμενοι, δημοσιογράφοι ακόμα και πολιτικοί. Είναι λίγοι που αγωνίζονται, πάντως, σήμερα, και οι πραγματικά αλληλέγγυοι ελάχιστοι. Συνήθως ελάχιστες ατομικότητες δίνουν μοναχικούς αγώνες όπως καθένας μπορεί και όσο αντέχει. Η πραγματική στέρηση πολιτισμού είναι αυτή της αλληλεγγύης, επομένως, των ανθρώπων που δίνουν έναν κάποιο αγώνα ενάντια στο σκοτάδι της βαρβαρότητας του κατεστημένου.

Στην ιστορία, σε περιόδους πολιτισμικής ομίχλης, το φως ερχόταν με συλλογικές φωταψίες αλληλέγγυων αγωνιστών, σε αγώνες πολιτικούς, κοινωνικούς, για την Τέχνη, για την Επιστήμη. Έτσι από την αριστοκρατική Ελλάδα, στην αρχαιότητα, ξεπήδησε η δημοκρατική Αθήνα. Έτσι από τον Μεσαίωνα γεννήθηκε η Αναγέννηση, στη Φιλοσοφία, την Τέχνη και στην Επιστήμη. Έτσι έλαμψαν οι τελευταίες αναλαμπές πολιτισμού στην Ευρώπη: ο Διαφωτισμός και ο Ρομαντισμός. Και εννοώ, φυσικά, τη συνέργεια των Διαφωτιστών φιλοσόφων σε Γαλλία και Γερμανία, όπως και τη Ρομαντική Επανάσταση στις χώρες αυτές, αλλά και στην Αγγλία και στην Ιταλία. Από τότε, εδώ και δύο αιώνες, εκκρεμεί στη Δυτική Ευρώπη, μ’ ένα διάλειμμα τη δεκαετία του ‘60 στη Γαλλία, μια μεγάλη επανάσταση πολιτισμού αλληλέγγυων αγωνιστών. Στη Δυτική Ευρώπη εκκρεμεί η επανάσταση, όμως, όχι στην Ελλάδα. Η Ελλάδα άρχισε πριν δύο αιώνες με την εθνική της επανάσταση, για να φθάσουμε στη μεγάλη πολιτική επανάσταση του ελληνικού λαού, πολλών αλληλέγγυων συντροφικών ομάδων, εναντίον της Δικτατορίας του ’67.

Ο πολιτισμός θα επιστρέψει στην Ευρώπη ως επανάσταση αλληλεγγύης. Πότε;