Τετάρτη 11 Νοεμβρίου 2015

"Το δώρο", του Άθω Ερωτοκρίτου

 Το βιβλίο του Άθω για το δώρο είναι ένα – ακόμα – δώρο του στους αναγνώστες του. Καθώς είναι το δεύτερο βιβλίο του που παρουσιάζω, το θεωρώ ένα δεύτερο δώρο του και σε μένα, καθώς είχα την ευκαιρία, δύο φορές, να επιβεβαιώσω χαρακτηριστικά του συγγραφέα, του ανθρώπου και του φίλου:
α) αναλαμβάνει να γράψει για θέματα που άπτονται της ανάγκης του ανθρώπου να ξέρει τα κρίσιμα για τη ζωή του, β) τα αναλύει ως εκεί που ο αναγνώστης του δεν μπορεί να κάνει πίσω από την ανάγνωση, χωρίς να αισθανθεί ότι θα χάσει το επόμενο μυστικό που θα του αποκαλύψει ο Άθως.
Έτσι, λοιπόν, όσο κι αν τα δώρα είναι πάγια κοινωνική πρακτική των ανθρώπων από τους αρχαίους χρόνους, όσο κι αν η γενναιοδωρία είναι εμπεδωμένη ανθρώπινη αξία, όσα αποκαλύπτει ο Άθως στο βιβλίο του για τη δωροδοκία και τη δωροληψία, χωρίς οι λέξεις να έχουν το σύνηθες ύποπτο νόημά τους, είναι ενδεικτικά για το πόσα ακόμα μπορούμε να σκεφθούμε μαζί με έναν πεπειραμένο ψυχολόγο και ανθρωπιστικό στοχαστή.
Η δόσις του δώρου είναι παράγοντας μέθεξης ανθρώπινης, που δεσμεύει τον δωροδότη και τον δωρολήπτη σε μια σχέση αμοιβαίας, αποκλειστικής εξάρτησης. Κι αυτό, όπως είπαμε, ως ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη κατάσταση από τους αρχαίους χρόνους, που οι άνθρωποι πρωτο-ανακάλυπταν τους δεσμούς δυνάμει των οποίων θα πήγαιναν μαζί πιο κάτω στη ζωή.
Το αρχέγονο της ανταλλαγής των δώρων, όμως, δεν ερείδεται μόνο στην πρωτόγονη ανάγκη του ανθρώπου να συνδέεται με τον άλλον άνθρωπο. Βρίσκει πλούσια την πηγή της η συνήθεια στην αθωότητα με την οποία χαίρεται ο άνθρωπος που δέχεται δώρο από εκείνον που έχει λόγο να τον κάνει να χαρεί. Οι λόγοι αυτοί πρέπει να είναι αρκετοί για να έχει το δώρο ως δόση συνέχεια στην ανταπόδοση, και η συνεπής ανταλλαγή, έτσι, να συμβολίζει το δεσμό μιας σχέσης που ούτε τυχαία είναι ούτε αδιάφορη για τους συμβαλλομένους.
            Ο Άθως, εδώ, για να ενισχύσει την ενόρασή του για τον εν λόγω συμβολισμό, αναφέρεται στον Μαρσέλ Μως, τον ανθρωπολόγο και κοινωνιολόγο, που με επαρκή τεκμήρια στοιχειοθετεί τη συμβολική διάσταση του δώρου στο αντίστοιχο βιβλίο του. Ο ισχυρός συμβολισμός της προσφοράς του δώρου δεν μπορεί να μείνει ούτε απαρατήρητος ούτε ασχολίαστος από τον Άθω. Με διεισδυτική, λοιπόν, έμπνευση, αναφέρεται στην ψυχική πρόθεση που εκφράζεται στην προσφορά του δώρου αλλά και στην ψυχική διάθεση που προκαλεί σ’ εκείνον που το λαμβάνει.
            Ο δωρητής δεσμεύει ψυχικά με το δώρο του τον δωρολήπτη, αφού ο ίδιος πρώτα, με το δώρο του, ομολογεί την ανάγκη που τον ώθησε να δεσμεύσει τον άνθρωπο στον οποίο απευθύνει το δώρο του. Όταν, μάλιστα, το δώρο γίνεται αφορμή για να σκεφτεί ο αποδέκτης του το αντίδωρο, και να το δώσει σ’ εκείνον που άρχισε τη σχέση του χαρίσματος, συνομολογείται μια αλληλεξάρτηση, μια εκατέρωθεν διάθεση συμπόρευσης των ανθρώπων που χαρίζονται, ουσιαστικά, ο ένας στον άλλον.   
            Τόσο ψυχικά συγκινητική είναι η σκέψη για ν’ αποδώσουμε ένα δώρο, που οι άνθρωποι θεωρούν ότι μπορούν να μοιραστούν τη συγκίνηση αυτή με τους θεούς τους, οι οποίοι πρώτοι, υποτίθεται, δωρίζουν στους ανθρώπους εκείνα που οι άνθρωποι εκλαμβάνουν ως δώρα, εξαιτίας των οποίων σκεφτόμαστε, οι άνθρωποι, και τα τερπνά για τους θεούς αντίδωρα. Σαν να μιμούμαστε, έτσι, τη γενναιοδωρία τους ελπίζοντας για την εύνοιά τους, και για την εξουδετέρωση των κακών πνευμάτων, των ζηλότυπων, που εποφθαλμιούν την αγαθή μας σχέση με τους θεούς μας.  
            Οι θεοί, ανακαλύπτει στις μελέτες του ο Άθως, ενθουσιάζονται, στην ανθρώπινη φαντασία, με τα δώρα μας στους φτωχούς και τα παιδιά κυρίως, κι είναι, κι αυτός, ισχυρός λόγος για να δίνουμε, μεταξύ άλλων, δώρα συχνά σ’ αυτές τις κατηγορίες ανθρώπων, που ξέρουν, για τους δικούς τους λόγους, να τα εκτιμήσουν. 
            Δεν είναι ανάγκη, όμως, το δόσιμό μας να υλοποιείται με δώρο απαραίτητο χειροπιαστό. Ακόμα και το δόσιμο των χεριών σε μια αγκαλιά, την ίδια διάθεση ανοίγματος στον άλλον εκφράζει. Η φιλοξενία, επίσης, η πρόσκληση σε γεύμα ή στη γιορτή μας, την ίδια ανάγκη μας για να περιέξουμε τον άλλον στη σφαίρα της ζωής μας αποτυπώνει.
            Γι’ αυτό, επειδή μια τέτοια υπαρξιακή ανάγκη εξυπηρετεί το δώρο, όπως είπαμε στην αρχή, εισάγει στις σχέσεις των ανθρώπων δεσμεύσεις καθόλου αδιάφορες. «Το δώρο θέλει αντίδωρο και πάλι δώρο μένει» θα πούμε, με παροιμιακή ελπίζω σοφία, για να δηλώσουμε τη σημασία της υποχρέωσης που σημαίνει η αποδοχή ενός δώρου. Το κύρος μας, που διεκδικούμε να προβάλουμε με τα στοχευμένα πάντα δώρα μας, προκαλεί τη συνείδηση του αποδέκτη – στόχου μας, ο οποίος σκέφτεται τη θέση που θέλουμε να έχουμε και που μπορεί να μας παράσχει στη ζωή του. Η ανταπόδοση, αν έλθει, σημαίνει ότι διευθετεί την προσφορά μας, στο προγραμματικό πλαίσιο της ζωής του, ο αποδέκτης του δώρου μας. Αλλιώς, αν μας αρνηθούν το δώρο, ή δεν μας το ανταποδώσουν, σκεφτόμαστε αν είναι το αίσθημα ανωτερότητας ή κατωτερότητας, που άφησε το δώρο μας αναπάντητο.
            Τα παραπάνω, φυσικά, εξαρτιούνται και από τις κοινωνικές μας σχέσεις, που εξαρτιούνται από την κοινωνική μας επιφάνεια, που δημιουργεί τις εξαρτήσεις, δικές μας από τους άλλους και των άλλων από εμάς. Υπάρχουν επομένως, αναλόγως, δώρα πλούσια και δώρα φτωχά, δώρα απλά και δώρα εντυπωσιακά, δώρα για να φανούμε και δώρα για να δείξουμε την αγάπη μας, δώρα για να συγκινήσουμε και δώρα για να σκλαβώσουμε…
            Τα συναλλακτικά ήθη, λοιπόν, που αφορούν στην απόδοση και την ανταπόδοση των δώρων δεν είναι, καταδεικνύει ο Άθως, απλά, ούτε απηχούν εκφάνσεις του ανθρώπινου ψυχισμού ευανάγνωστες. Χρειάζεται η διεισδυτική ματιά του ανθρώπου που ερωτηματοθετεί το αυτονόητο, για να αποκαλυφθεί το ψυχικό και κοινωνικό υπόβαθρο μιας συνήθειας καθόλα χαρακτηριστικής για τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος διαχειρίζεται τις ανθρώπινες σχέσεις του. Από εποχή σε εποχή, και ανάλογα με τις κοινωνικές σφαίρες και δραστηριότητες, τα δώρα αλλάζουν χέρια με κανονικότητα αξιοθαύμαστη. Η τοτεμική εντολή της ανταπόδοσης συντηρεί την εθιμοτυπία του δώρου, και οι άνθρωποι χαρίζονται και τους χαρίζονται σχεδόν για να συνεχίσουν να επιβιώνουν…
            Η ανθρώπινη επιβίωση καθεαυτήν, όμως, ξέρουμε ότι είναι στοχαστική μέριμνα του Άθω σε ποικίλες εκφάνσεις της. Ως ψυχολόγος, κοινωνικός στοχαστής και πολιτικά ενεργός πολίτης δεν αφίσταται του καθήκοντος της αναφοράς στις κοινωνικές ορίζουσες, που μας διαμορφώνουν και μας ορίζουν. Η σύγχρονη συγκυρία, της δεινής κοινωνικοοικονομικής και εθνικής κρίσης, δεν αφήνει ασυγκίνητο τον Άθω. Όπως και στο προηγούμενο βιβλίο του, για την οικονομική εξαθλίωση των Κυπρίων, έτσι και σε αυτό, το θέμα της σύγχρονης τρικυμίας στην οποία παραδέρνουμε οι περισσότεροι, είναι αναλυτικά επεξεργασμένο και γλαφυρά παρουσιασμένο.
            Πιο συγκεκριμένα, ο Άθως αναφέρεται σ’ ένα αρχαίο συναλλακτικό έθος, τον οικονομικό δανεισμό, που θυμίζει πολύ τη συνήθεια του δώρου. Από μια άποψη, και τα δώρα είναι δανεικά. Τα δάνεια, επίσης, όταν τα παίρνουμε, μοιάζουν με δώρα. Γρήγορα καταλαβαίνουμε ότι δεν είναι. Στην Κύπρο, λοιπόν, όπως και σε άλλες χώρες του σύγχρονου καπιταλιστικού κόσμου, και στην Ελλάδα, που κρίνεται για τον τρόπο που θα χειριστεί τα κόκκινα δάνεια αυτές τις μέρες, η αδυναμία ανταπόδοσης των δανείων, που δεν είναι δώρα, θυμίζει την αντίστοιχη δυσχέρεια στην αρχαιότητα.
            Ο Άθως μας υπενθυμίζει πολλά σχετικά με το πρόβλημα στην Αρχαία Ελλάδα, καθώς και για τη λύση που έδωσε τότε ο Σόλων: τη σεισάχθεια. Μπορεί σήμερα να δοθεί μια τέτοια λύση; Της μη υποχρέωσης, δηλαδή, για ανταπόδοση του δυσβάστακτου «δώρου» ενός δανείου; Όσο κι αν δεν μπορεί, ή επειδή, μάλλον δεν μπορεί, ο Άθως ανατρέχει σε θεωρήσεις για τον άνθρωπο που θεραπεύουν την ψευδαίσθηση ότι μπορεί κανείς να είναι εξαρτημένος, με οποιονδήποτε τρόπο, και ελεύθερος. Το τίμημα για την όποια εξάρτηση είναι η απώλεια της ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης, της αυτονομίας, ακόμα και της αυτογνωσίας…
            Γι’ αυτό, στο τέλος του βιβλίου, η θεώρηση του Άθω γίνεται συνολικά πολιτική, δηλαδή απελευθερωτική. Εκεί που εξαντλούνται τα περιθώρια του διαλόγου των ανθρώπων ως προσώπων για την εξεύρεση λύσης στα προβλήματα, αναλαμβάνει ο άνθρωπος ως πολιτικό ον να θέσει τα όρια και τους όρους της ζωής, η οποία, ως δώρο που μας δίδεται, μας υποχρεώνει να ανταποδώσουμε εν καιρώ, αποδίδοντας στη ζωή μας έργα – δώρα σ’ έναν κόσμο που τίποτα δεν μας δίδεται δωρεάν, εκτός από την ίδια τη ζωή…
Εύχομαι ο Άθως να ευαρεστηθεί να μας χαρίσει κι άλλα τέτοια βιβλία – δώρα. Σας ευχαριστώ!

"Το δώρο", εκδόσεις Αιγαίον (http://www.yialousa.org/Publications/index.htm). 
Λευκωσία, Βιβλιοπωλείο Γιαλούσα, 10 Νοεμβρίου 2015
                         
                        

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου